De Luchtwachttoren 7O1 te Warfhuizen is een merkwaardig en haast buitenaards aandoend gebouw: een hoog en dreigend betonnen schepsel, te midden van het Groningse Hoogeland. Afgelopen donderdag wisselde de toren van eigenaar – en ik was uitgenodigd bij de officiële overdracht. Uiteraard dook ik van te voren in de interessante geschiedenis van dit bouwwerk.
Eén van mijn eerste herinneringen aan Groningen is een (fiets)vakantie in het noorden van de provincie. Ik was een jaar of drie en mijn ouders en ik verbleven in het prachtige dorpje Warfhuizen. Ik kan me stokrozen herinneren die zo donker gekleurd waren dat ze zwart waren. Maar ook water en bootjes, en een kerkje. En een toren. Jaren later fietste ik eens met mijn moeder en oma in de buurt van Warfhuizen en zag in de verte weer die toren: een vreemdsoortig gebouw in het midden van een vlak landschap. Dit déjà vu bleef me bij.
Vorig jaar, toen ik wat vaker door de provincie ging trekken op zoek naar verhalen voor mijn website, kwam ik de eigenaardige toren ook weer tegen. Ik zag ’m vanuit de verte: op de fiets door het Groningerland, in een bootje dat over de Kromme Raken voer, en zelfs vanuit de bus die me richting Lauwersoog bracht. Maar nooit was ik dichterbij geweest.
Nieuwsgierig geworden naar dit enigszins grillige bouwwerk, besloot ik het verhaal erachter op te zoeken – en ik werd niet teleurgesteld. In tegendeel: het bleek te gaan om een luchtwachttoren uit de Koude Oorlog.
In de jaren vijftig en zestig van de vorige eeuw bouwde de Korps Luchtwachtdienst (KLD) 138 luchtwachttorens in het Nederlandse landschap. Die deden dienst als uitkijkpost, waar vandaan het luchtruim werd afgezocht naar eventuele overvliegende Russische vliegtuigen. De toenmalige radarapparatuur was namelijk nog niet geschikt voor laagvliegende vliegtuigen en vanaf de luchtwachttorens konden vliegtuigen tot 1500 meter hoogte waargenomen worden. In 1953 werd er zo’n toren in Warfhuizen gebouwd. De post kreeg de naam 7O1 en werd 15.44 meter hoog.
Dit observatiesysteem was echter al snel achterhaald. Er verschenen straaljagers en het radarapparatuur werd geavanceerder. In de meeste provincies werden de werkzaamheden van de KLD al in 1964 opgeheven, hoewel in het noorden een aantal luchtwachtdiensten langer bleef bestaan. Maar ook die noordelijke torens waren geen lang leven beschoren: in 1968 werd de KLD in z’n geheel opgeheven en verloor ook onze toren in Warfhuizen zijn functie.
Saillant detail: ten tijde van de KLD werd er welgeteld één Russisch vliegtuig waargenomen. Dit gebeurden in het Limburgse Montfort in het jaar 1958. Een vliegtuig dat had deelgenomen aan een Franse vliegshow, was op de terugweg naar de Sovjet-Unie bewust van koers afgeweken om een stuk grensgebied te fotograferen.
Enfin, de opheffing van de KLD betekende dat veel torens weer gesloopt werden. Van de 138 torens resteren er nu nog slechts negentien (!), waarvan drie in de provincie Groningen. Naast de toren in Warfhuizen staat er nog eentje nabij Winschoten, en in Bedum staat een half afgebroken toren.
In 1974 kocht de excentrieke oogheelkundige Pek van Andel de toren om het te behoeden voor de sloop. Rondom de toren legde hij bossen aan. Van Andel maakte plannen om in de toren te gaan wonen, volledig autarkisch en met behulp van zonne-energie. Omdat verzoeken van Van Andel aan de toenmalige gemeente Leens geen reacties opleverden, gebeurde er niets anders met de toren dan vandalisme en algeheel verval. De toegangsdeur verdween en de trap werd uit veiligheidsredenen weggehaald.
Gelukkig werd in 2011 de Stichting Luchtwachttoren 7O1 opgericht, die zich inzet voor het behoud en onderhoud van de toren. Afgelopen jaar besloten Pek van Andel en de stichting om de toren over te dragen aan de stichting Het Groninger Landschap. Deze stichting gaat de toren laten restaureren en gereed maken voor de toekomst.
Na al dit gelezen te hebben, popelde ik om de toren te bezoeken. Niet veel later, alsof het zo moest zijn, kreeg ik van Pek van Andel een uitnodiging om de overdracht van de toren bij te wonen. En zo kwam het dat ik op een zonovergoten dag in mei naar Warfhuizen fietste. Onderaan de toren werd de verkoopakte officieel ondertekend door Marco Glastra van het Groninger Landschap en een in legerkostuum gehulde Pek van Andel. Daarna volgden hapjes en drankjes en mooie verhalen.
Het was de eerste keer dat ik zó dichtbij de toren stond. De toren bevindt zich tussen een groepje dichte bossen en struiken in een verder weids landschap. Aangezien de Luchtwachttoren opgetrokken is uit betonnen raatbouw, zou die ook niet misstaan hebben in de Sovjet-Unie zelf. Het was werkelijk een schitterend plaatje: de grijze toren stak schilderachtig af tegen het hoge groene gras en het zwierige fluitekruid, en de felblauwe lucht die als achtergrond diende. De bouwstijl in combinatie met de zonderlinge locatie maakt het schouwspel ervan juist zo uniek.
Pek van Andel wees me op het volgende: hier bij de Luchtwachttoren komen mijn opleiding (International Security) en mijn liefde voor Groningen (Sanne Meijer Onderweg) samen. Hier fuseert het internationale en het regionale. De Luchtwachttoren is een duidelijk voorbeeld van hoe de internationale politiek zijn sporen zichtbaar achterlaat op het lokale niveau.
De overgebleven Luchtwachttorens in Nederland zijn relieken van het verleden, van een wereld die inmiddels niet meer de onze is. Nu ze hun functie verloren hebben, maar wel in het landschap blijven staan, herinneren ze ons aan een bijzonder tijdperk in onze geschiedenis. En wat mogen we toch blij zijn met die mensen die zich onvermoeibaar inzetten voor het behoud van onze (cultuur)historie. Bedankt Pek, bedankt Stichting Luchtwachttoren 7O1 Warfhuizen, bedankt Groninger Landschap en bedankt aan al die anderen die hun steentje hebben bijgedragen!