Na 375 jaar is hij weer terug in Groningen: Abel Tasman. Zeevaarder, ontdekkingsreiziger, avonturier, Groninger. Vandaag onthulden de Australische ambassadeur en de burgemeester van Grootegast een zeventiende-eeuws portret van Abel Tasman in het Groninger Museum.
Het gaat om het enige portret dat van Tasman bekend is. Het schilderij is eigendom van de National Gallery of Australia en National Library of Australia (Rex Nan Kivell collectie), beide gevestigd in Canberra. Zij lenen het voor een half jaar uit aan het Groninger Museum. Deze terugkeer is mogelijk dankzij Singapore Airlines en de Gemeente Grootegast. Tasman’s terugkeer is onderdeel van 375 jaar Abel Tasman.
Abel uut Lutjegast
Ik was nog heel jong toen ik een bezoekje bracht aan het Abel Tasman Museum in Lutjegast. Mijn ouders hadden me verteld over een bijzondere man uit een klein Gronings dorpje, naar wie uiteindelijk een eiland aan de andere kant van de wereld genoemd zou worden.
Tasman werd in 1603 geboren in Lutjegast in het Groninger Westerkwartier. Dit kleine dorpje lag toen vlakbij zee. Boerenzonen uit de buurt werkten vaak op zee, tot ze de boerderij van hun vader over konden nemen. Tasman was gefascineerd door de zeevaart en ging een stapje verder. Hij studeerde navigatie en trad op z’n dertigste in dienst bij de Vereenigde Oostindische Compagnie (VOC). Hij woonde inmiddels in Amsterdam, maar emigreerde enkele jaren later met zijn familie naar Batavia.
Tasman in Batavia
Het schilderij dat nu in het Groninger Museum te bewonderen is stamt uit 1637: Tasman’s eerste jaar in Batavia. Hij was al kapitein bij de VOC, maar het zou nog vijf jaar duren voor hij z’n eerste ontdekkingsreis zou beginnen. Het portret is geschilderd door Jacob Gerritsz. Cuyp en verbeeldt een symbolisch plaatje: Tasman met zijn hand op de wereldbol (navigator, kapitein, reiziger) en zijn vrouw die een appel aan haar stiefdochter geeft (overdracht van kennis aan de jeugd).
In 1642 was het zover: Tasman werd op ontdekkingsreis gestuurd. Hem werd opdracht gegeven het zogenaamde “Zuidland” te ontdekken: het land ten zuiden van Oost-Indië. Volgens de VOC moest hier een nieuw werelddeel zijn, bomvol goud en zilver. Daarnaast was het de bedoeling dat Tasman een alternatieve zeeweg naar Zuid-Amerika zou vinden, daar de Atlantische Oceaan te gevaarlijk was met alle boze Spanjaarden en Portugezen.
Tasman’s grote expeditie, 1642-1643
Tasman vertrok met twee relatief kleine schepen, de Heemskerck en de Zeehaen. Hij deed eerst Mauritius aan om goederen en post af te leveren. Daarna vertrok hij verder zuidoostwaarts. Na zo’n 9000 kilometer varen kwam er een eiland in zicht. Tasman noemde het Antonie van Diemensland, naar zijn directe opdrachtgever. Deze naam werd eeuwen later nog gebruikt, toen de Britten er de strafkolonie Van Diemensland vestigden. Tasman en zijn bemanning gingen aan land. Ze hoorden muziek en zagen rookpluimen, maar de lokale bevolking liet zich niet zien. Er werd een vlag geplant en de beide schepen voeren verder naar het oosten. Tasman liet het eiland achter zich dat nu bekend staat als Tasmanië.
Ruim een maand later kregen Tasman en zijn mannen “een groot hoog verheven landt” in het vizier. Ze waren toen de eerste Europeanen die het Zuidereiland van Nieuw-Zeeland aandeden. Toen ze aan land gingen, werd er door een Maori op een soort trompet geblazen. Tasman zag dit als een warm welkom en liet zijn bemanning terug trompetteren. Helaas voor Tasman bleek het niet om een begroeting, maar om een oorlogsverklaring te gaan. De volgende dag bleken vier van zijn bemanningsleden te zijn vermoord. De Maori hadden geen boodschap aan de textielen die Tasman en zijn mannen hen toonden. Snel gingen Tasman en zijn bemanningsleden er vandoor. Onderweg ontdekten ze nog verschillende eilanden, die nu behoren tot Tonga en Fiji.
Expeditie naar Nieuw-Guinea en kapers missie
Na bijna een jaar onderweg te zijn geweest, arriveerde Tasman weer in Batavia. Ondanks dat hij een aantal nieuwe landen had ontdekt, waren zijn opdrachtgevers allesbehalve tevreden. Ze hadden immers gehoopt op een nieuw continent met goud en zilver. Ook kreeg Tasman het verwijt te voorzichtig te zijn geweest: hij had zich wat nieuwsgieriger mogen opstellen. Toch mocht hij een jaar later weer op expeditie. In 1644 moest hij onderzoeken of Nieuw-Guinea verbonden was met het bekende Zuidland.
In 1648 stuurde de nieuwe gouverneur-generaal Cornelis van der Lijn Tasman op een heel ander soort missie – een kapers missie. Tasman moest een zilverschip van de Spanjaarden onderscheppen. Het mislukte. Toen de Spanjaarden schepen van Tasman in zicht kregen, zetten ze hun lading overboord en staken het schip in brand voordat de Hollanders het konden veroveren. Waarschijnlijk aangewakkerd door het falen van zijn missie, ging Tasman op de terugreis te ver in het disciplineren van twee manschappen. Hij kreeg zware boetes opgelegd en werd tijdelijk geschorst. Uiteindelijk werd Tasman wel met terugwerkende kracht in rang en functie hersteld, maar toch nam hij in 1652 ontslag bij de VOC.
Na de VOC
Zijn leven post-VOC was uiterst geriefelijk. Tasman was inmiddels één van de grootste grondbezitters in Batavia en had meerdere huizen. Van zeeman werd hij weer een grote man op het land. In oktober 1659 overleed Tasman, op 56-jarige leeftijd.
Ik heb me dikwijls afgevraagd of Tasman wel eens terugdacht aan Lutjegast. Had hij wel eens heimwee? Of waren de herinneringen aan de Groninger Ommelanden weggevaagd na alle avonturen in zijn leven? Zijn erfenis geeft antwoord op mijn vraag. Na zijn dood – ver weg, in Batavia – liet Tasman een flink bedrag na. Niet alleen aan zijn vrouw en dochter, maar ook aan de armen van Lutjegast.
Bronnen
Meirik, Karen. “Wie was Abel Tasman?” De Verhalen van Groningen. Klik hier.
Rooijackers, Wander. “Abel Tasman (1603-1659): Ontdekker van Tasmanië en Nieuw-Zeeland.” Historiek. Klik hier.
Meer informatie
Portret Abel Tasman terug in Groningen. Te zien van 21 juni 2018 t/m 6 januari 2019. Klik hier.
375 Jaar Abel Tasman. Klik hier.
– Met dank aan het Groninger Museum.
© Sanne Meijer, 2018