We hebben er allemaal mee te maken: de avondklok. In de stad Groningen wordt de stilte ingeluid door een speciale klok in de Martinitoren. Iedere avond om 20:30u vertelt deze ‘bierklok’ aan Stadjers dat ze over een halfuurtje thuis moeten zijn.
In de klokkenstoel van de Martinitoren hangen 12 klokken. De allergrootste klok in d’Olle Grieze is in de zestiende eeuw gegoten door klokkengieter Hendrik van Trier. Deze klok een diameter van 2.23 meter en weegt bijna 8.000 kilogram! Het gevaarte heeft een passende bijnaam gekregen: ‘Salvatore’ (‘Verlosser’). De op één na grootste klok is tevens de nieuwste klok: in 1994 werd de ‘Kromstaart’ geïnstalleerd, genoemd naar een zilveren munt die lang geleden in Groningen werd gebruikt.
Bierklok of noodklok
Maar er is nóg een klok. Klok 13 hangt niet in de klokkenstoel, maar achter de galmgaten aan de zuidzijde van de toren. Deze klok heeft net even een ander ritme, en is ook wat minder luid dan de andere klokken. Het is de ‘ruimstraatklok’. De naam zegt genoeg: deze klok geeft aan dat de straten geruimd moeten worden. De afgelopen decennia hoorden Stadjers de ruimstraatklok vrijwel nooit, maar dat was vroeger wel anders. Al in 1425 luidde deze speciale klok de avond in. Herbergiers moesten dan de tent sluiten, klanten moesten naar huis. Niet voor niets werd de ruimstraatklok door Stadjers ook wel de ‘bierklok’ genoemd. Daarnaast werd de klok eeuwenlang geluid om inwoners te waarschuwen voor invasies, stadsbranden of andere noodsituaties.
Klokken deden dus meer dan alleen de tijd aangeven – ze hadden ook een belangrijke signaalfunctie. Eeuwenlang klonken de klokken van de Martinitoren bijvoorbeeld om een begrafenis aan te kondigen. Dat veranderde in 1826. In dat jaar stierf in de stad Groningen ongeveer 10 procent van de bevolking aan de besmettelijke ‘Groninger ziekte’. Het onophoudelijke klokgelui zou volgens de Raad ‘een nadelige en op de geest nog meer neerbuigende indruk’ maken.
De Martinitoren zelf had ook meerdere functies. Lange tijd was d’Olle Grieze niet alleen een klokkentoren, maar ook een uitkijkpost. Tot 1921 tuurde de torenwachter iedere avond over de stad, op zoek naar tekens van brand. Vanaf 22:00 uur blies hij om het kwartier op de brandhoorn om duidelijk te maken dat alles veilig was. Bovendien moest hij met zijn trompet de stad waarschuwen als hij iets verdachts zag.
Van vreugdevuur tot blikseminslag
De bouw van de huidige Martinitoren begon in 1469, en was na ongeveer 80 jaar klaar. Het is eigenlijk een wonder dat de toren er nog staat, want d’Olle Grieze heeft flink wat spannende dingen meegemaakt. In de Tachtigjarige Oorlog waren het niet gevechtshandelingen die de toren beschadigden, maar het vreugdevuur dat door Stadjers op de toren werd ontstoken om te vieren dat de hertog van Alva was verdreven. Het bovenste gedeelte van de toren stortte in en ook de klokken vielen naar beneden. Meteen werd besloten de toren te herstellen, maar door de woelige oorlogsjaren duurde dit tot 1627.
De toren wist ook de bommen van Bommen Berend te overleven. In 1822 en 1836 wordt de toren door een blikseminslag getroffen, maar de brand kon geblust worden. Een professor van de universiteit creëerde vervolgens een bliksemafleider op de torenspits. Aan het einde van de negentiende eeuw verkeerde de toren echter in een armzalige staat. Na flink wat discussie werd besloten de toren te restaureren in plaats van te slopen. Een halve eeuw later wist de Martinitoren ook de Tweede Wereldoorlog redelijk ongeschonden door te komen. In één van de klokken is nog altijd een kogelgat te zien.
Paint it black op d’Olle Grieze
Dat brengt ons terug bij de klokken. Naast al die signaalfuncties zijn ze er natuurlijk ook gewoon om de tijd aan te geven. Vroeger hadden veel Stadjers geen horloge of klok in huis. Daarom was het belangrijk om te luisteren naar de klok. Om ervoor te zorgen dat burgers de klokslagen niet zouden missen, werden de burgers er door een ‘voorslag’ op gewezen dat de klok dadelijk zou slaan. Die voorslag kon zelfs een leuk melodietje aannemen. Inmiddels zijn er hele muziekstukken te horen die door de beiaardier op de 50 klokken van het carillon worden gespeeld. Een tijdje geleden ging beiaardier Auke de Boer nog het internet over met zijn uitvoering van verschillende Rolling Stones-nummers, ter ere van de tentoonstelling in het Groninger Museum. Je kunt ook regelmatig een verzoeknummer bij hem indienen. Hoe gaaf is dat?
Vandaag de dag worden de klokken van de Martinitoren geluid door leden van het Groninger Klokkenluiders Gilde. Het zijn ook deze klokkenluiders die vanaf 23 januari 2021 de Ruimstraatklok luiden, iedere dag van 20:30 tot 20:40 uur. Toch wel een historisch moment dat toegevoegd kan worden aan de lange geschiedenis van d’Olle Grieze.
Bronnen
Boer, A., de. Lesbrief: Klokken in de Martinitoren. Stichting Martini Beiaard Groningen, 2003. Klik hier.
Sitalsing, K. “In Groningen kondigt de ‘bierklok’ vanaf de Martinitoren met onregelmatig gebimbam de avondklok aan.” Trouw, 23-01-2021.
Zwerver, E. “De Martinitoren: wakend over de horizon.” De Verhalen van Groningen, klik hier.
Het Groninger Klokkenluiders Gilde, klik hier.
© Sanne Meijer, 2021