Groningen viert de Molenzomer! De komende zomermaanden worden Groninger molens in het zonnetje gezet. Speciaal voor het Groninger Molenweekend (12 en 13 juni) mocht ik voor Erfgoedpartners en het Centrum Groninger Taal & Cultuur een heel toffe fietsroute ontwikkelen. Niet alleen ontdek je met deze route het prachtige Groningerland, je leert ook van alles over molens en ander Gronings erfgoed. Blijf je liever thuis? Ook dan kun je alle verhalen natuurlijk gewoon lezen. Veel fiets- en leesplezier!
Vooraf
Voor je op de fiets stapt, even een vraagje. Weet jij wie of wat de vier ‘oude wijven’ in dit raadseltje zijn?
Vair òlle wieven / kinnen kander nait kriegen
Hou haarder dat ze lopen / hou meer dat ze verkopen
Hou haarder dat ’t waait / hou mooier dat ’t gaait
Vier oude wijven / kunnen elkaar niet krijgen
Hoe harder ze lopen / des te meer ze verkopen
Hoe harder het waait / des te mooier het gaat
Het antwoord: molenwieken! 😉
De Groninger taal kent een heleboel van zulke spreekwoorden en raadsels over molens. Dat is ook niet gek, want vandaag de dag staan er nog steeds 91 molens over de provincie verspreid. In de komende maanden worden de Groninger molens in het zonnetje gezet. Zo verschijnen op de website www.groningermolens.nl molenliedjes, interviews met molenaars, kleurplaten voor kinderen, recepten van molenproducten én molenroutes. En als je een fervente wandelaar bent, kun je het Pronkjewailpad wandelen en de speciale ‘molen uitdaging’ aangaan. Liever de fiets dan de benenwagen? Geen probleem! Speciaal voor het Groninger Molenweekend hebben we een heel toffe fietsroute ontwikkeld.
Over de fietsroute
Het noorden van Groningen en de zee zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Dat zie je aan de vette kleigrond waarop aardappelen groeien, de slaperdijken die door het landschap kronkelen en aan de glinsterende waterstroompjes die ooit wadgeulen waren. Maar je ziet het ook aan de dorpjes, die in dit kustgebied op ‘wierden’ liggen. Dat zijn heuveltjes die lang geleden door de inwoners van dit gebied werden opgeworpen om droge voeten te houden. Bovenop die wierden staan vaak oude, stoere kerken en statige molens. In het vlakke Groninger land kun je ze vaak al van verre zien liggen – dát is nou echt een Grunneger skyline.
Deze fietsroute laat je kennismaken met dit prachtige gebied. Onderweg kom je zeven molens tegen, ieder met een eigen verhaal. Daarnaast brengt de route je ook naar drie andere interessante plekken. Die staan symbool voor erfgoed dat zo typerend is voor het Groninger landschap: middeleeuwse kerken, indrukwekkende borgen en historische boerderijen.
Praktische informatie
De fietsroute is circa 52 kilometer en start in Usquert, maar eigenlijk kun je overal op de route beginnen en eindigen. Usquert, Uithuizen en Loppersum zijn goed bereikbaar met de trein, waarin je gemakkelijk je fiets kunt meenemen. Je kunt ook een (elektrische) fiets huren, bijvoorbeeld bij Lietmeijer Tweewielers in Uithuizen.
Route (ca. 52 km)
Op de kaart: klik hier
In fietsknooppunten: 76-45-64-65-12-93-15-22-14-6-2-4-61-62-63-1-8-19-18-52-78-56-55-58-76
1. Molen Eva, Usquert (startpunt)
Raadhuisstraat 19, 9988 RE Usquert
Er wordt nog steeds gerst gemalen in de koren- en pelmolen Eva in Usquert. En als de molen geopend is, kun je op de eerste en tweede verdieping een permanente expositie van maalbenodigdheden en landbouwgereedschappen bezoeken. Wist je dat molen Eva ooit een beroemdheid was? De molen werd in 1890 herbouwd op de oudere onderbouw en werd als één van de eerste in Nederland voorzien van een zelfkruiing- en zelfzwichting systeem. Een zelfkruimechanisme houdt de molen altijd in de wind en zelfzwichting zorgt ervoor dat de kleppen op de wieken automatisch hun stand aanpassen aan de kracht van de wind. Vanuit Usquert maakte het zelfzwichtingsysteem een opmars door de noordelijke provincies van Nederland. In Groningen is zelfs de helft van alle bestaande molens uitgerust met het systeem. Saillant detail: de zelfzwichtende roeden van trendsetter Eva zelf zijn inmiddels vervangen door zeilroeden. Toch heeft hij indruk achtergelaten op vele andere molens in Noord-Nederland.
Meer weten over de molen Eva? Klik dan hier. En klik hier voor meer informatie over zelfzwichting.
Route in fietsknooppunten: 76-45-64
2. Molen De Liefde en Sarrieshut, Uithuizen
Mennonietenkerkstraat 13, 9981 AS Uithuizen
Toen in 1568 de Tachtigjarige Oorlog uitbrak, stond er al een molen op de plek van huidige koren- en pelmolen De Liefde in Uithuizen. Om de oorlog te kunnen financieren werd besloten belasting te heffen op het graan dat gemalen moest worden. Deze ‘belasting op het gemaal’ bleef ook ná de Tachtigjarige Oorlog nog eeuwenlang van kracht. Om belastingontduiking te voorkomen, stelde de provincie Groningen in 1628 bij iedere korenmolen een ‘chercher’ aan. Dit was een ambtenaar die de belasting op het gemaal moest innen en controleren. Naast korenmolens werden ‘cherchershutten’ gebouwd, door Groningers al snel verbasterd tot ‘sarrieshutten’. Nadat de belasting op het gemaal in 1855 werd afgeschaft, zijn veel sarrieshutten verdwenen. In de provincie Groningen zijn er slechts zeven bewaard gebleven, in de provincie Friesland eentje. In de rest van het land komen ze niet voor. Uithuizen is al helemaal een uniek geval: dat is de enige plek waar de sarrieshut nog steeds naast de molen staat. In alle andere gevallen is òf de molen òf de sarrieshut verdwenen.
Meer weten over de molen De Liefde? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 64-65
3. Groninger borgen | Menkemaborg, Uithuizen
Menkemaweg 2, 9981 CV Uithuizen
Kastelen? Die vind je niet in Groningen. Nee, Groningen heeft borgen. Dit zijn landhuizen die vroeger bewoond werden door rijke en machtige ‘jonkers’ die grote stukken land bezaten. Ooit waren er honderden borgen in Groningen te vinden, nu zijn er nog zestien over. Een aantal daarvan is open voor publiek, zoals de Menkemaborg in Uithuizen. Deze borg stamt uit de veertiende eeuw en staat op een plek waar eerder een soort verdedigingstoren had gestaan. Zo’n versterkt gebouw werd een ‘steenhuis’ genoemd. In de loop van de tijd is het steenhuis veranderd tot het huidige barokke bouwwerk. De Menkemaborg is nu een museum en geeft een beeld van het leven op een Groninger borg in de achttiende eeuw. Maar ook de tuin is zeker een bezoekje waard. Dwaal bijvoorbeeld door de Hollandse tuin en bewonder de zonnewijzer, of struin door de boomgaard met oude fruitrassen, de keukentuin vol groenten en kruiden en verdwaal in het doolhof…
Meer weten over de Menkemaborg? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 65-12-93-15-22
4. Molen Ceres, Spijk
‘t Loug 15, 9909 AB Spijk
Molen Ceres in Spijk is genoemd naar de Romeinse godin van de landbouw. Geen wonder, want rond het dorp liggen uitgestrekte polders die in de zomer goudgeel kleuren. Vroeger werd al dat graan gepeld in molens. Van alle provincies kent Groningen de meeste pelmolens. Veel Groninger molenaars zijn dan ook kundige pellers en in molen Ceres zijn zelfs pelcursussen gehouden. Om de molen te laten draaien in de bebouwde kom is er hoogte nodig. De molen moet immers wind vangen. Daarom is Ceres een stellingmolen. Een stelling is een houten omloop bovenop een stenen onderbouw. Door de toevoeging van de stelling worden molens tot wel twaalf meter hoger dan grondzeilers, die in het open veld staan en een stuk kleiner zijn. In de stelling van koren- en pelmolen Ceres zitten houten deuren die gemaakt zijn van sloophout van scheepssloperij Hammingh in Garnwerd. Als je goed kijkt kun je de kajuitdeuren van een zeilschip herkennen!
Meer weten over de molen Ceres? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 22-14
5. Groninger kerken | Pancratiuskerk, Godlinze
Hoofdweg 36, 9908 PB Godlinze
Groningen is rijk aan middeleeuwse kerken. Robuuste bouwwerken van de kenmerkende Groninger rode baksteen, vaak gelegen op de hoogste punten van oude wierden. Samen met de molens vormen ze de horizon van het Groninger platteland. De kerken ogen misschien wat sober, maar niets is minder waar. Achter dat stoere uiterlijk ligt een wereld aan verborgen schatten – of ‘pronkjewails’, zoals Groningers zeggen. Herenbanken met kunstig houtsnijwerk en grootse familiewapens bijvoorbeeld, rijkversierde grafstenen of wereldberoemde orgels. Een prachtig voorbeeld is de dertiende-eeuwse Sint-Pancratiuskerk in Godlinze. De meloenvormige gewelven van de kerk zijn bedekt met de mooiste kleurrijke schilderingen. Figuren als Pancratius en Maria worden afgewisseld met dieren die de evangelisten verbeelden. De schilderingen kwamen pas aan het licht tijdens een restauratie in 1985, toen de witsellagen werden verwijderd.
Meer weten over de Pancratiuskerk? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 14-6-2
6. Molen De Leeuw, Zeerijp
Borgweg 59, 9914 PD Zeerijp
Koren- en pelmolen De Leeuw is één van de zwaarst gebouwde houten stellingmolens in de provincie. De molen verrees in 1865 op een plek waar al sinds 1662 een molen had gestaan. De Leeuw is eigenlijk een heropgebouwde molen die ooit in het dorpje Solwerd stond, bij Appingedam. Al het materiaal werd per schip en met paard en wagen vanuit Solwerd naar Zeerijp vervoerd. De molen staat nu vol werktuigen en andere objecten. Aan de muren hangen foto’s en touwen en in de zware balken hebben de verschillende molenaars versjes, namen en gebeurtenissen gekerfd. Als de molen geopend is, kun je een kijkje nemen. Er wordt ook af en toe veevoer gemalen.
Meer weten over de molen De Leeuw? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 2-4-61
7. Molen Stormvogel, Loppersum
Molenweg 67, 9919 AG Loppersum
Wie ‘Groninger molenaars’ zegt, zegt ‘Nienhuis’. Het is een bekende (achter)naam in de provincie Groningen. De familie Nienhuis stond eeuwenlang bekend als een echte molenaarsfamilie. Dat begon allemaal met Geert Jans Nienhuis, die in 1824 op een veiling de molen in Garsthuizen kocht. Al snel was ‘de meulen door de vang’, zoals Groningers zeggen: er was geen houden meer aan. Leden van de familie Nienhuis werden in rap tempo niet alleen molenaar maar ook eigenaar van tal van molens in Groningen. Eén daarvan was koren- en pelmolen Stormvogel in Loppersum. Een telg uit het Nienhuis-geslacht was de laatste particuliere eigenaar van de molen. Vandaag de dag zijn er vrijwillige molenaars actief op de molen, die worden bijgestaan door een enthousiaste molengids. Samen organiseren zij allerlei activiteiten in, op en rondom de Stormvogel.
Meer weten over de molen Stormvogel? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 62-63-1-8-19
8. Groninger boerderijen | Plaats Melkema, Huizinge
Smedemaweg 3, 9992 VA Huizinge
Net als molens, borgen en kerken zijn ook boerderijen iconen in het Groninger landschap. Net buiten het dorpje Huizinge staat de in de zestiende eeuw gebouwde kop-hals-rompboerderij Melkema. Op die plek, of ‘plaats’, stond al eerder het steenhuis Melkema dat reeds in 1326 werd genoemd. Ruim vierhonderd jaar lang woonde hier de doopsgezinde familie Huizinga. Van de zestiende tot twintigste eeuw bedreef deze familie hier een boerenbedrijf. In 1970 verloor de boerderij zijn agrarische functie en begon het gebouw hevig te vervallen. In 1978 liet de toenmalige eigenaar de boerderij verbouwen tot een horecagelegenheid met woonhuis. Aardbevingsschade zorgde ervoor dat Plaats Melkema in 2015 gesloten moest worden, omdat de veiligheid niet langer gegarandeerd kon worden. De boerderij wordt nu verbouwd en hersteld en zal op den duur de deuren weer openen. Oh, en nog even over molens: in de boerderij staat nog een oude rosmolen!
Meer weten over de Plaats Melkema? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 19-18
9. Molen De Hoop, Middelstum
Molenweg 5, 9991 AR Middelstum
Koren- en voormalige pelmolen De Hoop ligt op een schitterende plek: in de driehoek tussen het historische dorpje Middelstum, het pittoreske Toornwerd en de indrukwekkende Borg Ewsum. Op de inmiddels verdwenen borg woonde aan het einde van de middeleeuwen de schatrijke Onno van Ewsum. Tot zijn nalatenschap behoorde de roggemolen te Middelstum. Halverwege de negentiende eeuw werd deze roggemolen vervangen door het huidige bouwwerk. Maar bijna had de molen hier nu niet meer gestaan. De Groningse ondernemer Offringa kocht halverwege de jaren vijftig van de vorige eeuw pelmolens op om ze vervolgens te slopen, en zodoende de onderlinge concurrentie te verminderen. Het binnenwerk van de molen was al verdwenen, maar net op tijd kon de sloop een halt worden toegeroepen. Gek genoeg zijn de pelstenen, de aanleiding voor Offringa’s sloopdrift, wél bewaard gebleven. Ze bevinden zich nog steeds in de molen.
Meer weten over de molen De Hoop? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 18-52
10. Molen Grote Geert, Kantens
Langestraat 28, 9995 PE Kantens
De koren- en pelmolen Grote Geert werd in 1818 gebouwd en in 1852 verhoogd. Tijdens de verhoging werd een gedicht aangebracht op de gevelsteen boven de dichtgemetselde westelijke ingang: Toen men 1818 telde / En onze Heer mij hier stelde / Ben ik na een tijd van dertig jaar / Doorstaan van stormen en gevaar / Verhoogt hieronder mijne stelling / Van ruim drie ellen. De molen is prachtig gelegen aan het Boterdiep. De ligging is niet alleen mooi, maar ook handig: het Boterdiep werd gebruikt voor de aanvoer van graan en de afvoer van meel. Niet voor niets had de molen daarom ook een toegangsdeur aan de waterzijde. Er wordt nog steeds met grote regelmaat graan gepeld in de molen. De curieuze naam van de molen, ‘Grote Geert’, stamt pas uit de eerste helft van de twintigste eeuw. Toenmalig molenaar Geert Nienhuis (daar is de familie Nienhuis weer) zag vanaf de stelling zijn zoon beneden lopen en dacht: wow, wat ben ik groot. Grote Geert.
Meer weten over de molen Grote Geert? Klik dan hier.
Route in fietsknooppunten: 52-78-56-55-58-76.
- Deze route kwam tot stand in samenwerking met Erfgoedpartners, Centrum Groninger Taal & Cultuur en Routebureau Groningen. Meer weten over de Groninger Molenzomer? Check dan www.groningermolens.nl.
© Sanne Meijer, 2021