Afgelopen zomer nam ik een kijkje bij het pas gerestaureerde kerkje van Klein Wetsinge. Het kerkgebouwtje werd door een grote verbouwing een nieuw leven ingeblazen en is nu een locatie voor culturele evenementen, als onderdeel van Bijzondere Locaties Groningen. De locatie van het kerkje heeft me altijd geïntrigeerd, en deze heropening was voor mij een perfecte aanleiding om het eindelijk een bezoekje te brengen. Voor dit verhaal duik ik in de geschiedenis van het kerkje te Klein Wetsinge – een geschiedenis die begint in de nabijgelegen dorpjes Sauwerd en Groot Wetsinge.
Sauwerd
Op het oude kerkhof in Sauwerd groeien talloze madeliefjes. Ze staan vrolijk tussen de paar overgebleven grafzerken die in het hoge gras liggen. Kleine klinkertjes geven de contouren aan van waar ooit de kerk heeft gestaan. Verder staat er een kunstwerk en ook een bankje. Ik ga op het bankje zitten en staar in de verte, over de lege weilanden. Daar bevond zich in vroegere tijden de Onstaborg.
Die borg werd bewoond door de familie Onsta en zij waren de machtigste mensen in de buurt. Onder het koor van de kerk hier in Sauwerd had de familie dan ook een eigen grafkelder. Toen de kerk in 1840 werd afgebroken werd er geen moeite genomen de grafkelder uit te graven – die werd simpelweg bedekt met een grafsteen van een Onsta-telg. Die steen werd een halve eeuw later weer gevonden en bleek uit 1483 te stammen. Al snel werd de zerk naar een museum verhuisd. De grafkelder werd zodoende een beetje vergeten, tot in 1910 een aantal kinderen op het kerkhofje speelde. Opeens verdween de grond onder hen en vielen de kinderen in de ingestorte grafkelder. In de kelder bleken nog tal van geraamten aanwezig te zijn; de kinderen vonden dit een fantastische nieuwe speelplek. Dit werd de gemeente Winsum een beetje te kwastig en liet de kelder dichtgooien.
De kerk van Sauwerd werd afgebroken in 1840, wegens bouwvalligheid. Er was niet genoeg geld om de kerk nog te kunnen restaureren. In datzelfde jaar, en om dezelfde redenen, werd ook de kerk van het nabijgelegen Groot Wetsinge afgebroken.
Groot Wetsinge
Ik vertrek vanaf het oude kerkhof in Sauwerd over de Valgeweg richting Groot Wetsinge, waar dus ook een oud kerkhof zonder kerk ligt. Dit weggetje, enkel begaanbaar voor de fiets en de benenwagen, maakte ooit deel uit van een belangrijk stenen voetpad dat tussen Groningen en Winsum liep.
Groot Wetsinge is één van mijn favoriete plekken in Groningen. Aan weerszijden van de enige straatje dat het buurtschapje kent, staan de meest prachtige huizen. Met name de pastorie, dat aan het oude kerkhofje ligt, is een fantastisch mooi gebouw. Van het pand resteren nog gedeeltes uit de dertiende eeuw. Toen de kerk verdween, verwerd de pastorie tot smederij en veehouderij. Daarna verviel het gebouw in een ellendige staat. Gelukkig is het huis flink gerenoveerd en staat het nu glorieus uit te kijken over de mooie uitzichten. Het gebouw leent zich nu voor concerten en bijeenkomsten.
Aan de andere kant van het weggetje staat een eveneens prachtig huis, dat Middeleeuws aandoet. Het pand is hoog en heeft rode stenen, kleine ramen met luikjes en een fleurige tuin met rozen. Dit is de herbouwde kosterij annex schooltje annex schoolmeesterswoning. In 1973 verkeerde dit gebouw in dusdanige deplorabele staat dat het straatbeeld van Groot Wetsinge erdoor ontsierd werd. Boze omwonenden begrepen de historische waarde van dit Middeleeuwse huisje niet, en besloten zelf het schooltje omver te halen. Het Openluchtmuseum Het Hoogeland in Warffum haalde de eigenaar over het gebouw te schenken aan het museum. Het resterende bouwval werd steen voor steen afgebroken met de bedoeling weer te worden opgebouwd bij het museum, maar de Rijksdienst voor Monumentenzorg liet het terrein tot archeologisch monument verklaren waarbij het kerkhof, de pastorie en de kosterij samen moesten blijven. Met andere woorden: er werd bepaald dat het schooltje alleen op dezelfde plek heropgebouwd mocht worden. Dat gebeurde gelukkig daadwerkelijk in 1989.
Hoewel de kerk in 1840 werd afgebroken, was het kerkhof nog tot 1910 in gebruik. De overgebleven grafstenen staan kriskras over een goed bijgehouden grasveld. Ook hier zijn de contouren van de kerk zichtbaar gemaakt, net als in Sauwerd.
Klein Wetsinge
Zowel Sauwerd als Groot Wetsinge zaten dus halverwege de negentiende eeuw zonder kerk. De twee hervormde kerkgemeenten verenigden zich tot de gemeente Wetsinge-Sauwerd. Precies tussen de twee dorpen in verrees een nieuw kerkje. Dit kerkje werd gevestigd in wat tot dan toe ‘de Molenstreek’ werd genoemd, maar wat nu Klein Wetsinge heet. Dat is best verwarrend, want Klein Wetsinge is groter dan Groot Wetsinge. Samen vormen de Wetsinge’s Wetsinge, dat in het Gronings wordt uitgesproken als een soort werkwoord: Wetsen. Snap je het nog?
Het centraal gelegen kerkje kreeg relieken of herinneringen mee uit de twee voorgaande kerkjes. Zo komt de vier eeuwen oude luidklok uit de voormalige kerktoren van Sauwerd. De originele houten kansel komt uit de oude kerk van Wetsinge.
De lucht is blauw als ik dan eindelijk aankom bij de kerk van Klein Wetsinge. Het kerkje is prachtig gelegen en daar is goed gebruik van gemaakt: tijdens de eerdergenoemde intensieve restauratie en verbouwing van 2014-2015 is het mogelijk gemaakt om in de nok van het gebouw te klimmen, om vervolgens getrakteerd te worden op een prachtig uitzicht over het Reitdiep-gebied.
De buurman doet, met een grote sleutel, de deur van de kerk voor me open. Het interieur straalt frisheid uit, schone nieuwigheid. Het kerkgebouw doet nu, naast evenementen- en expositielocatie, ook dienst als bezoekerscentrum van het gebied Middag-Humsterland. Ik bekijk een aantal schilderijen en klim dan via een trap naar boven.
De eerste verdieping is voor het orgel. Dat orgel is in 1914 gebouwd en geplaatst ter vervanging van een kabinetorgel. Dat kabinetorgel verhuisde namelijk naar een café in het dorp, om aldaar ongetwijfeld wat minder vrome liederen te spelen. Hoe dan ook, het huidige orgel is mooi maar staat er ook wat stilletjes bij. Na een onderzoek in de jaren tachtig bleek het orgel onbespeelbaar te zijn.
Eenmaal op de bovenste verdieping aangekomen strijk ik neer op een bankje in de nok van de kerk, waar je richting het noorden, zuiden en westen kan kijken. Groene weilanden strekken zich uit zover het oog kan zien – met een grote, blauwe hemel erboven. Hemels is hier zeker. Ik bedenk me opeens dat Sauwerd, Groot Wetsinge en Klein Wetsinge een soort drie-eenheid lijken te vormen: hun geschiedenissen komen allemaal samen in de vorm van de kerk in Klein Wetsinge.
Bronnen
“De kerk van Klein Wetsinge.” Bijzondere Locaties Groningen. Via https://www.blgroningen.nl/locaties/de-kerk-van-klein-wetsinge.
”Historie van de kerk.” Kerk Klein Wetsinge. Via http://www.kerkkleinwetsinge.nl/historie.
“Kerk Klein Wetsinge.” Stichting Oude Groninger Kerken. Via https://www.groningerkerken.nl/index.php?a=1&p=K&id=48.