Ik ben deze website over Groningen begonnen in de overtuiging dat er dichtbij huis, in het ‘bekende’, altijd iets nieuws te ontdekken valt. Een bijzondere plek waar je nog niet eerder bent geweest, een verhaal dat je nog niet eerder hebt gehoord. Die overtuiging werd een tijdje geleden nogmaals bevestigd, toen ik toevallig op een website stuitte die repte over ‘een Joodse begraafplaats in De Maten’.
De Maten is een buurtschap ten zuiden van Ter Apel, als het ware tussen Drenthe en Duitsland ingedrukt. Het is tevens de plek waar ik ben opgegroeid. Maar ik had nog nooit eerder van een Joodse begraafplaats in De Maten gehoord.
Rubberlaarzen
Dus toen ik vorige maand in De Maten was, trok ik dan ook gelijk mijn laarzen aan en trotseerde de aanwakkerende storm. Gelukkig was de website heel precies over de locatie van deze begraafplaats, dus was de toegangsweg al snel gevonden. Ik zeg ‘weg’, maar eigenlijk was het een pad. Of beter gezegd: een bandenspoor. Dankbaar keek ik naar mijn rubberlaarzen, die al snel diep in de modder verdwenen. Het pad ligt vlak langs een erf en zou zonder aanwijzingen van de website redelijk onvindbaar geweest zijn voor mij, daar ik helaas over geen enkele vorm van padvinderskwaliteiten beschik.
Eilandje
Hoe dan ook, al snel baggerde ik door het bandenspoor en liet de straat met huizen achter me. Nu was er niets anders meer dan een groot open veld. In de verte, aan de andere kant van de vlakte, zag ik Burgemeester Beinsdorp al liggen, een andere wijk in Ter Apel. Eigenlijk precies te midden van de akker ontwaarde ik een verhoging in het landschap. Hoe dichterbij ik kwam, hoe duidelijker het werd. Een klein, vierkant heuveltje afgezet met houten paaltjes. Het laatste stukje was ontzettend zompig dus ging mijn zoektocht een tikkeltje moeizamer, maar uiteindelijk bereikte ik het begraafplaatsje – dat me steeds meer deed denken aan een klein eilandje.
Huis der Levenden
Er is geen enkele grafsteen bewaard gebleven. In 2004 is er een steen geplaatst met daarop de woorden “Beth Chajiem”, wat Hebreeuws is voor “Huis der Levenden”. Verder staat er te lezen “Joodse begraafplaats, gebruikt tot 1870”. De steen is betaald en geplaatst door de Vereniging van Vrienden van de Synagoge Bourtange. De begraafplaats en het pad ernaar toe is blijkbaar in het afgelopen jaar opgeknapt, dit keer door Landschapsbeheer Groningen.
Ideale locatie
Er is heel weinig bekend over de begraafplaats. Waarschijnlijk is de begraafplaats ingericht omdat de dichtstbijzijnde begraafplaats, die in Bourtange, veel te ver weg was. De joden uit Ter Apel en omgeving hadden daarom een meer centraal gelegen plek nodig. Aangezien er ook een aantal joden net over de grens met Drenthe woonden, was dit veld in De Maten de ideale plek: precies tussen Ter Apel en het Drentse Roswinkel in. Volgens het kadastrale register bestond deze begraafplaats in ieder geval al in 1832-1836.
De begraafplaats is sowieso sinds 1870 al niet meer in gebruik. Dit komt waarschijnlijk omdat Roswinkel zich in de negentiende eeuw ontwikkelde tot een belangrijke spil in het regionale handelsnetwerk. Zodoende trok het dorp steeds meer joodse kooplieden aan en om die reden ontstond de behoefte aan een eigen begraafplaats. Die kwam er inderdaad, maar was ook geen lang leven beschoren: in 1886 raakte de begraafplaats in Roswinkel alweer in onbruik. Dat was weer een gevolg van het feit dat Ter Apel inmiddels ook een eigen Joodse begraafplaats had gekregen.
Erfgoed
Dat was alles wat ik over deze eenzame plek kan vinden. In de twintigste eeuw was de begraafplaats in De Maten nagenoeg verlaten, totdat die dus in 2004 aan de vergetelheid werd onttrokken. Wat is het toch fijn dat mensen zich inzetten voor het behoud van ons erfgoed, want wat zou het jammer zijn geweest als dit bijzondere stukje historie verloren zou zijn gegaan.
Ik ben dankbaar dat ik weer overdonderd ben door iets wat -bijna letterlijk- in mijn eigen achtertuin te vinden is. En er is nog zóveel meer te ontdekken!
Bronnen
Boon, E.P. en J.J.M. Lettinck. De Joodse Gemeenschappen in Westerwolde 1656 – 1950. Uitgave De Vey Mesdagh Stichting, 2004.
Harkema-Lentz, G.F.H. ”Begraafplaats: Ter Apel – Roswinkel – De Maten.” Historie Joods Groningen. http://www.historiejoodsgroningen.nl/?mid=21&bid=23&bsubid=51.
© Sanne Meijer, 2019
Dit is een bewerking van een verhaal uit 2016