Op 23 mei 2018 is het 450 jaar geleden dat de slag bij Heiligerlee plaatsvond. Dit was één van de eerste slagvelden van de Tachtigjarige Oorlog en luidde het begin in van ‘onze’ onafhankelijkheidsstrijd.
De slag bij Heiligerlee wordt vaak genoemd als de eerst slag in de Tachtigjarige Oorlog, ofwel de slag waarmee de Tachtigjarige Oorlog begon. Dat is niet helemaal waar, want eerder had bijvoorbeeld al de slag bij Oosterweel plaatsgevonden. De slag bij Heiligerlee was wel de eerste succesvolle slag van de Nederlandse opstandelingen tegen de Spanjaarden.
Opmars
Hoewel Willem van Oranje eerst lang had getwijfeld of hij wel steun zou moeten verlenen aan het protestantse leger dat in opstand kwam tegen de Spaanse bezetting, ging hij uiteindelijk toch overstag. In de lentemaanden van 1568 bereidde hij drie aanvallen voor. Antoon II van Lalaing (a.k.a. de graaf van Hoogstraten) zou langs de rivieren naar het gebied ‘Opper Gelre’ trekken (ongeveer ter hoogte van het huidige Limburg). Willem zou zelf in Brabant oprukken. Zijn broers Lodewijk en Adolf zouden een aanval in Friesland en Groningen ondernemen. Lodewijk werd tot de bevelhebber gekozen.
De broers staken bij Bellingwolde de grens over en namen de burcht van Wedde in. Die was tot die tijd in handen geweest van de Spaansgezinde stadhouder van Groningen, Jan van Ligne (a.k.a. de graaf van Arenberg). Jan had de Wedderborg in 1561 gekocht en zichzelf tot heer van Westerwolde gebombardeerd. Toch had Jan niet veel op met het geïsoleerde Westerwolde; hij verrichte zijn werk vanuit Overijssel en was dan ook niet aanwezig op de burcht.
Vanuit de burcht probeerde Lodewijk de stad Groningen voor zich gewonnen te krijgen. De stad stond echter onder de bezielende leiding van Johan de Mepsche, een bijzonder akelige katholieke ketterjager. Bang gemaakt door de Mepsche, voelden de Stadjers maar weinig om voor de protestanten te vechten.
Intussen hadden de troepen van Fernando Álvarez de Toledo y Pimentel (a.k.a. de hertog van Alva), de route naar Delfzijl afgesloten. Dit was slim van de Spaans-katholieke bestuurder, want de opstandelingen waren afhankelijk van deze logistiek belangrijke plek. Er zat niets anders op voor Lodewijk om samen met broer Adolf en hun troepen, terug te trekken naar Oost-Friesland. Tijdens deze vlucht werden zij, bij het plaatsje Heiligerlee nabij Winschoten, onderschept door Alva’s troepen.
De Slag bij Heiligerlee
Lodewijk was niet voor één gat te vangen. Hij had allang gezien dat zich rondom Heiligerlee drie heuvels bevonden, een perfecte verstopplek voor de soldaten. Op een van die heuvels stond het toenmalige klooster van Heiligerlee. Tussen de heuvels lag een stuk super drassig land waar de tegenpartij zich moeilijk zou kunnen bewegen. Lodewijk’s plannetje verliep perfect. Samen met een aantal ruiters reed hij richting de plek waar de troepen van de Spaansgezinde graaf van Arenberg gelegerd stonden. Lodewijk lokte Arenberg en zijn mannen uit de tent, want hij wist dat die het niet zouden kunnen weerstaan om hem te volgen. Vervolgens liet Lodewijk ze tussen de heuvels door het nattige drasland draven. Daar zaten Lodewijk’s soldaten al te wachten en was het nog maar een koud kunstje.
Tussen de 1500 en 2500 Spaansgezinden werden de pan ingehakt, waaronder de graaf van Arenberg. Aan de ‘Staatse’ kant, die van de Nederlandse opstandelingen, vielen ongeveer 50 doden. Ook graaf Adolf overleed in het harnas. De edelen werden meegenomen en elders begraven, maar waar het massagraf van de ‘gewone’ soldaten zich bevindt, is niet duidelijk. Het drasland tussen de heuvels heet tot op de dag van vandaag ‘Tranendal’.
De dood van graaf Adolf
De dood van graaf Adolf heeft nog eeuwenlang tot de verbeelding gesproken. Ten eerste is het niet echt bekend hoe hij aan zijn einde kwam: zo gaat er het verhaal dat zijn paard op hol sloeg en hij tussen de vijanden terecht kwam. Ten tweede is ook zijn begraafplaats gehuld in mystiek: er worden meerdere plaatsen genoemd waar zijn stoffelijk overschot zich zou kunnen bevinden, maar duidelijkheid is er zeker niet. Enkele jaren geleden beweerde een historicus dat de begraafplaats van graaf Adolf zich bevindt in Oldenburg, Duitsland. Maar ook dit is niet 100% zeker.
Vandaag de dag is het Graaf Adolfmonument is niet te missen. Het staat grotesk te schitteren in de zon. Het monument is wat hoger gelegen en er omheen is een parkje aangelegd. Het is er stil, ik hoor enkel wat vogels tjilpen. Ik denk dat ze in de enorme boom zitten die hier in het parkje staat. De populier heeft een omtrek van maar liefst vijf meter.
Toch trekt het beeld alle aandacht naar zich toe. Het indrukwekkende beeldhouwwerk is in 1873 gemaakt. Het kwam in de plaats van een vorig monument: er had vanaf 1825 een gedenknaald gestaan, maar die was komen te vervallen. Het huidige beeld toont een stervende Adolf die wordt ondersteund door de Nederlandse Maagd en de Nederlandse leeuw. In zijn hand heeft Adolf een vaandel met daarop de tekst Recuperare Aut Mori. Herwinnen of sterven.
450 jaar Slag bij Heiligerlee
In 2018 herdenken we dit belangrijke moment in de Nederlandse geschiedenis! Van 22 t/m 27 mei 2018 worden er allerlei spannende activiteiten georganiseerd. Zo komen er 500 re-enactors uit de hele wereld om de slag na te spelen… Hoe tof is dat?! Het volledige programma en meer informatie vind je hier.
© Sanne Meijer, 2018
Dit verhaal is een bewerking van een eerder gepubliceerd artikel uit 2016.