Ik ben nog steeds bezig met mijn fietstocht van Oosterwijtwerd naar Westerwijtwerd. Van mijn belevenissen heb ik een driedelig verhaal gemaakt. Vandaag de derde en laatste aflevering: Westerwijtwerd.
Eenzaam fiets ik over kronkelende weggetjes door de weilanden. Af en toe passeer ik een boerderij, een groepje koeien of een mede-fietser. Het mooie aan Noord-Groningen vind ik de weidsheid. Ik knijp in de remmen, stap af en draai een rondje om mijn as. Als je stilstaat en eens goed om je heen kijkt, kun je in de verte kleine dorpjes zien liggen. Die kan ik herkennen aan de hand van de kerktorens. Zo vlak en leeg is het hier. Na een aantal jaren van fietstochten door de Ommelanden ben ik vrij bekwaam geworden in het navigeren aan de hand van kerktorens.
Dit keer zie ik een afgelegen kerktoren die ik nog niet eerder heb gezien – dat dorpje moet Westerwijtwerd zijn. De skyline wordt niet alleen bepaald door de kerktoren, maar ook door de molen. Het dorpsgezicht ziet eruit alsof het geschilderd is door een Nederlandse meester. Een eeuwenoud plaatje.
Via een klein straatje fiets ik het dorp in. Veel meer toegangswegen zijn er eigenlijk ook niet. Dwars door het dorpje stroomt de Westerwijtwerdermaar (wat trouwens een bijzonder lange naam is voor Groningers, die doorgaans voor ‘zo kort mogelijk’ kiezen). De brug ratelt als ik de Westerwijtwerdermaar oversteek. Vlak naast de brug staat een enigszins verzakt en verlaten maar o zo bekend huisje: het huiskamercafé van Westerwijtwerd.
Dit is één van de laatste huiskamercafés die nog bestaan in Nederland. Al sinds 1860 kunnen omwonenden en bezoekers hier terecht om de keel te smeren. Het café was van 1959 tot 2010 in handen van Tinus en Eke Hazekamp. Tinus was daarnaast ook brugwachter en molenaar. Het café is voortgezet door nieuwe eigenaren. Op deze zonnige dag waarop ik Westerwijtwerd aandoe, is het café dicht. Aardbevingsschade maakte dat het pand toe was aan groot onderhoud. Bij de restauratie wordt getracht om zo min mogelijk van de authentieke uitstraling van het pand verloren te laten gaan.
Ook de naastgelegen stellingmolen, waar de bovengenoemde familie Hazekamp anderhalve eeuw molenaar is geweest, vertoont consequenties van de gaswinning. De koren- en pelmolen is gebouwd in 1845 en van grote landschappelijke waarde. De molen bepaalt het dorpsgezicht en draagt de prachtige naam ‘Zeldenrust’. Ondanks deze nijverige naam heeft de molen wel degelijk rust. In oktober 2014 moest de molen noodgedwongen worden stilgezet omdat de onderbouw scheuren heeft en verzakt is.
Ik sla een nog smaller weggetje in dat naar de kerk leidt. De dertiende-eeuwse kerk is van redelijk indrukwekkende afmetingen voor een dorpje met 110 inwoners. Volgens de huidige eigenaar, Stichting Oude Groninger Kerken (SOGK), is de kerk gesticht door de voorname familie van Ewsum. De familie van Ewsum woonde destijds op de oude borg ‘Den Oert’ ten noordoosten van het nabijgelegen Middelstum. Waarschijnlijk wilde de familie een eigen kerk bouwen op (toen nog) maagdelijk terrein. De SOGK schrijft: “Rond de kerk kwamen mensen wonen en dat het dorp bestaat is volledig aan het geloof te danken.” Meer specifiek, en een stukje middeleeuws Gronings feminisme, is het verhaal dat een schoolmeester in 1828 noteerde. Hij beweert dat de kerk gebouwd werd in opdracht van twee adellijke dames van het van Ewsum-geslacht, “uit een godsdienstig gevoel”.
Ik loop een rondje om de kerk en bekijk de eeuwenoude grafstenen, hier en daar esthetisch mooi verzakt of schuinstaand, maar over het algemeen goed onderhouden. Ik zie dichtgemetselde mannen- en vrouweningangen (tot zover het feministische gedeelte), en de eveneens dichtgemetselde plek wat ooit een hagioscoop is geweest. Toen de SOGK de kerk in 1971 aankocht, stond het gebouw op instorten. De torenspits werd een jaar later door een storm weggeblazen. Men ging gelukkig snel over op restauratie, en de kerk schittert nu met een air van cultuurhistorische waarde.
Het kerkinterieur is zo mogelijk nog specialer. Op het eerste oog ziet het er sober uit, een beetje verlaten misschien. Maar als je beter kijkt, met een oog voor detail, dan ontdek je veel bijzondere elementen. Voor mij springen de muurschilderingen eruit. Op de noordwand staan twee vechtende figuren afgebeeld. De ‘Kampvechters van Westerwijtwerd’ zijn erg intrigerend. Waarschijnlijk zijn ze in de veertiende eeuw gemaakt maar doen bijna prehistorisch aan door de prachtige eenvoud. De figuren zijn geharnast en hebben hun zwaard opgeheven. Beide hebben een dier bij hun zijde: de één een gevaarlijke hond of kat, de ander heeft een draakachtig wezen.
Maar het opvallendste aan de kampvechters is misschien wel de haardracht van de strijders. Ze hebben een korte pluk op het voorhoofd en de rest is kortgeknipt of geschoren. Een beetje zoals nu wel weer erg hip is (mijn moeder zegt altijd: alle trends komen weer terug). Dit was in de veertiende eeuw de haardracht van Friese krijgers: het betekende dat de vechtersbaas van adel was. Hoe korter het haar rondom de pluk, hoe hoger de afkomst. Volgens de Verhalen van Groningen was de haardracht niet alleen een statussymbool, maar ook een symbool voor de onafhankelijkheid van de Friezen. De Friezen die geen trouw wilden zweren aan Karel de Grote, droegen hun haar op deze wijze.
Ik had van tevoren niet verwacht dat ik zoveel zou leren over middeleeuwse haardracht in de kerk van Westerwijtwerd. Maar dat is Groningen: het verrast me elke keer weer. Bij de kerkdeur staat een stoffig stoeltje waarop boekjes over de kerk liggen. Ik stop het geld in een potje en neem een boekje mee. Een leuk souvenir en een bron van informatie over Westerwijtwerd. Ik slinger mijn rugzak over mijn schouder en stap weer op de fiets.
Mijn fietstochtje van Oosterwijtwerd naar Westerwijtwerd is tot een einde gekomen – en wat heb ik weer veel nieuws geleerd over deze prachtige omgeving. Nu: huiswaarts.
Bronnen
Berghuis, W.J. De kerk van Westerwijtwerd. Groningen: Stichting Oude Groninger Kerken, 1981.
Plas, H. en W. Plas. Religieus Erfgoed in Groningen: oude kerken in de Ommelanden. Bedum: Profiel, 2008.
Smit, N. “De kampvechters van Westerwijtwerd.” De Verhalen van Groningen. Via http://www.deverhalenvangroningen.nl/alle-verhalen/de-kampvechters-van-westerwijtwerd.
Molen Database. “Molen Zeldenrust.” Via http://www.molendatabase.nl/nederland/molen.php?nummer=381.
Kun je er geen genoeg van krijgen?
Kijk ook eens bij de vorige twee afleveringen van deze drieluik:
Van Oosterwijtwerd naar Westerwijtwerd, deel 1
Van Oosterwijtwerd naar Westerwijtwerd, deel 2