Aan een paadje tussen de wierde van Marsum en het dijkgehucht Nansum bevond zich tijdens de Koude Oorlog het modernste navigatiestation van West-Europa. Wat nu nog rest is een aantal indrukwekkende bunkers, als slapende monsters in een lieflijk landschap.
In 2020 vieren en herdenken we 75 jaar vrijheid, met als slotstuk op 24 oktober het 75-jarig bestaan van de Verenigde Naties (VN). De reden tot oprichting was duidelijk: een nieuwe wereldoorlog voorkomen door internationale samenwerking. Toch ging de Tweede Wereldoorlog min of meer gelijk over in de Koude Oorlog, die tot 1989 zou duren.
Koude Oorlog
De Koude Oorlog wordt veelal aangeduid als een ‘gewapende vrede’ tussen het kapitalistische ‘westen’ geleid door de Verenigde Staten en het communistische ‘oostblok’ onder leiding van de Sovjet-Unie. Een slechte term als je het mij vraagt, want de Koude Oorlog was allesbehalve vreedzaam. Er zijn dan wel geen atoombommen gegooid, maar de Amerikanen en de Russen voerden wel degelijk oorlog met elkaar – onder meer op Koreaans of Vietnamees grondgebied.
Toch was de Koude Oorlog voor de gemiddelde Groninger – in meer en mindere mate – vrij ver weg. In de jaren vijftig was in Groningen, net als in de rest van Nederland, de wederopbouw in volle gang. Maar de oorlog verdween niet uit beeld. Want naast ronkende Marshallhulp-tractoren verschenen er in die tijd juist ook grilliggevormde luchtwachttorens en moderne bunkers in het landschap. Nieuwe oorlogsbouwwerken.
Land van bunkers
Aan een stille landweg tussen het eenzame middeleeuwse kerkje van Marsum en het tijdens de bevrijding kapotgeschoten Holwierde, verrezen in de jaren 1953-1957 maar liefst zeven bunkers. Daar lagen ze ineens, grijs en grauw en twaalf meter diep, in een verder kleurrijk landschap van rode bakstenen, goudgele akkers, groene dijken en blauwe luchten. Tijdens de Koude Oorlog een donkere verwijzing naar de immer sluimerende mogelijkheid tot totale vernietiging.
Bunkers waren overigens niet nieuw in dit deel van de wereld. Tijdens de Tweede Oorlog was er bij Nansum een stelsel van mitrailleur opstellingen, tankgrachten, draadversperringen en mijnenvelden aangelegd door de Duitse bezetter. Aan de voet van de dijk werd eveneens een aantal bunkers gebouwd. Maar deze nieuwe bunkers, die iets verder landinwaarts liggen, dat was een heel ander verhaal.
1800 telefoonlijnen
De nieuwe bunkers maakten deel uit van het ‘Navigatiestation Groningen’, ook wel bekend als of ‘Navigatiestation G’ of kortweg ‘NS-G’. Dit station werd gebruikt door de Koninklijke Luchtmacht, voornamelijk om vijandelijke vliegtuigen op te sporen. Het zou destijds het modernste navigatiestation van West-Europa zijn geweest, met 1800 telefoonlijnen en een radar die vliegtuigen tot Berlijn kon volgen.
De commandobunker bestaat uit twee verdiepingen met tientallen ruimtes. Vanaf de straat gezien zou je eigenlijk niet zeggen dat de bunker uit meerdere verdiepingen bestaat. Dat komt omdat de ingangen op 1.5 meter boven NAP geplaatst, om niet onder te lopen als de zeedijk zou doorbreken. De muren zijn ruim vijfenhalf meter dik en voorzien van gasdichte stalen deuren. Mocht het helemaal mis gegaan zijn tijdens de Koude Oorlog, dan zouden de manschappen twee tot drie maanden ondergronds kunnen blijven. Er waren namelijk drie fikse generatoren en een indrukwekkende drinkwatervoorraad aanwezig. Er konden overigens 378 manschappen in het bunkercomplex. Die waren gelegerd in de Pieter Bieremakazerne en in de Willem Lodewijk van Nassaukazerne in Appingedam.
Prikkeldraad
Ondanks de omvang en kwaliteit van het navigatiestation – en de miljoenen guldens die de aanleg ervan hebben gekost – bleef het niet meer dan zes jaar in gebruik. Door een reorganisatie werden de taken van het Navigatiestation Groningen in 1964 overgenomen door een station bij Wittmund in Duitsland. Ook de radars verdwenen naar de oosterburen. Toch bleef het station tot aan het einde van de Koude Oorlog klaar voor mogelijk gebruik.
Dat gebeurde uiteindelijk niet meer. Sinds de val van de Berlijnse Muur en het einde van de Koude Oorlog staan de bunkers er verloren bij. Grote hekken met prikkeldraad en borden met ‘Verboden Toegang’ houden zowel vandalisten als geïnteresseerde voorbijgangers op afstand. De verlaten bouwwerken gaan inmiddels schuil onder hoge grassen en woekerend onkruid – uiteindelijk wint de natuur het van dit staaltje solide mensenwerk.
En nu?
Van wie de bunkers nu precies zijn is mij een raadsel. In 1992 werd de Stichting Cold War Historical Center eigenaar; die op zijn beurt weer onderdeel uitmaakte van het Museum 1939-1945 in Uithuizen. In de jaren negentig was deze stichting voornemens de bunkers in te richten als een museum over de Koude Oorlog. Vanwege de hoge kosten verbonden aan de veiligheidsvoorschriften, lukte dit uiteindelijk niet. Ook het Museum 1939-1945 is al jaren gesloten. Op andere websites wordt beweerd dat de bunkers nu in privébezit zouden zijn.
Hoe dan ook, ik vind dat het voormalige Navigatiestation wel een informatiebordje of iets dergelijks verdient. Dat hoeft niet per se iets groots te zijn, maar wel iets dat -op een laagdrempelige manier- een beetje achtergrondinformatie biedt aan de verbaasde passant. De bunkers zijn immers niet erg onopvallend gelegen aan het wandel- én fietsnetwerk, en dat betekent dat er jaarlijks heel wat toevallige voorbijgangers de plotseling opdoemende bunkers bewonderen. De vragen die dan te binnen schieten: wat zijn dit voor bouwwerken? Wanneer zijn ze gebouwd? En waarom? Vrij basale vragen zou je denken, maar je moet alsnog best diep het internet induiken om de antwoorden te vinden. Hoe leuk zou het zijn als we dit bijzondere stukje geschiedenis -op locatie- aan de vergetelheid weten te onttrekken? Ik ben in ieder geval voor!
© Sanne Meijer, 2020
Jammer dat hier niet aandacht aan word geschonken. Ik fiets er regelmatig langs, dan schiet me vanalles te binnen. Ik fietste dagelijks van Spijk naar de Ambachtschool in Appingedam. Dan zag je het radarscherm draaien. Jammer, het is wat het is.
De Willem Lodewijk van Nassaukazerne kwam pas in 1968. Het zelfde gebouw herbergde in die tijd het NSG. In de hal is nog ee n.b plaquette daarvan. De kazerne was aanvankelijk een Milvakazerne, maar die kwamen niet. Toen kreeg de kazerne de naam BEATRIXKAZERNE. Daarnaast lag het kamp Fivelingo waar 928 lichte luchtdoelartillerie was gelegerd. 928 moest de luchtmacht beveiligen. Aanvankelijk lagen de militairen van de luchtmacht ingekwartierd. Daarna in de Pieter Bieremakazerne in Appingedam. Op de weg van Appingedam naar Holwierde ligt ook nog een zender station van de Klu. Op onze facebookpagina TSOC Noord, kun je nog meer vinden over de lijnen vanuit Appingedam en de alarmstations. Het TSOC Noord was het technisch specialisten opleidings centrum was van eind 1967 tot 1985 gevestigd in de kazernes aan de westersingel. Van deze groep ben ik medebeheerder. Daarnaast hebbiknveel informatie over de vroegere Groninger kazernes. Als ik je ergens mee van dienst kan zijn. Graag.
Groetjes en fijn werk wat je doet.
Wiert
Hoi Sanne,
Ik denk dat jij meer moeite heb gedaan om de info te vinden over dit complex dan ik naar jou leuke verhaal. Maar als ik een bordje Bij de bunkers zou zetten, ging die vast als souveniertje mee naar huis gaat. Ik zal hier ook nog even melden dat er niks maar dan ook niks in de bunkers ligt of staat. Behalve wat meubels. Want mensen denken allemaal dat er zoveel schatten in liggen. Of andere dingen die ze moeten stelen. Afgelopen zomer nog paar keer poging tot inbraak gehad. Ze vernielen de boel alleen maar. Heb daar alleen maar werk van. Het trekt dus eigenlijk meer mensen met een slechte bedoeling dan een goede. En voor de duidelijkheid wij kunnen en mogen de bunker niet openstellen voor publiek. Ze verwijten ons dat vaak, maar op dit moment is dat niet mogelijk.
Met vriendelijke groet,
Alex
Hoi Alex,
Hartelijk dank voor je reactie! Wat vervelend dat je zo vaak te maken krijgt met inbraken en inbraakpogingen. Jammer dat deze kwaadwillende mensen het verpesten voor de geïnteresseerde voorbijgangers. Heel logisch dat je het niet ziet zitten om mensen in de buurt te laten komen, en het is ook duidelijk dat dit niet mag. Misschien is er iets anders dan een informatiebordje mogelijk; iets niet-vernielbaars waarmee mensen meer informatie over de bunkers kunnen vinden. Een soort tussenweg. Een vermelding in een route-app of in fietsrouteboekjes van de VVV bijvoorbeeld; daarin zou tegelijkertijd vermeld kunnen worden dat de bunkers niet betreden mogen worden én dat de bunkers leeg zijn en er dus niet gehaald kan worden. Maar dat is natuurlijk aan de gemeente, eigenaar en regiomarketing organisaties.
In ieder geval dank voor jouw inzet om dit stukje militair historisch erfgoed te onderhouden!
Halloeen tipje kijk hoe anderen het doen met Bunkers.zie b.v.de ijssellinie bij Olst.
Als kind hier veel gespeeld, en als je geluk had dan kon je in de bunkers rete spannend.
Ik begreep ook dat deze bunkers in contact stonden met een bunker onder het postkantoor van Appingedam….
Moi, Sanne,
Leuk verhaal over de radar “nederzetting” bij Nansum. Ik noem het nederzetting omdat het in 1959-1960 tijdens mijn diensttijd wel eens werd genoemd als strafkolonie voor lastige Amsterdammers. Als geboren Amsterdammer werd ik in 1959 opgeroepen voor de dienstplicht bij de luchtmacht. Na de basis drilling werd ik goed genoeg genoeg bevonden voor radarbediening. De opleiding was in navigatiestation De Lier en daarna werd ik operationeel in Navigatiestation Noord in Den Helder. Alternatieven waren Nieuw Milligen of, zoals het toen heette, Navigatiestation Appingedam. Daar werden wij mee geconfronteerd toen in 1960 de radarantenne in Den Helder het begaf en we tijdelijk elders werden gedetacheerd, met als mogelijkheid Appingedam. Let wel, met openbaar vervoer toen zo’n 8 uur reizen vanaf Amsterdam, zodat de korte weekends (zaterdagmiddag tot zondagavond) vrijwel uitsluitend in de trein werden doorgebracht. Ik moet eerlijk zeggen dat ik me toen onzichtbaar heb gehouden (zonder automatisering was dat niet zo moeilijk) totdat de meesten herplaatst waren en er alleen nog plaatsen in De Lier over waren.
De bunkers bij Nansum zijn de enige overgebleven relieken van mijn diensttijd en tijdens de eerste Coronagolf hebben we er een ritje naar toe gemaakt. Daar heb ik nog een vader en zoon op de rails gezet, want die dachten dat deze bunkers ook uit WW2 dateerden.
Overigens woont deze Amsterdammer al 18 jaar in Vriescheloo en we gaan alleen nog naar het westen voor familie-verjaardagen.
De bunkers NO van Nansum zijn dan ook Duitse bunkers, als onderdeel van de voormalig Schwere Flakbatterie Nansum.
Te weten types M383 en FL246.
Klopt het dat deze bunkers allemaal met elkaar in verbinding staan. Kan er geen site komen met foto’s van de binnenkant. En verhalen van dienstplichtigen en mensen in de omgeving. Over wat het was welke bunker waarvoor diende. Het is toch een stukje geschiedenis. Ik ben er laatst nog geweest met mn dochter om er even te kijken maar het is idd niet meer mogelijk om in de buurt ervan te komen.
Moi, Perry,
Het maken van foto’s van het interieur van de bunkers (ik heb het dan over de identieke bunkers in De Lier en Den Helder waar ik gelegerd ben geweest) stond destijds gelijk aan een uitnodiging om voor de krijgsraad gedaagd te worden. Het was de koude oorlog, Je liet het wel uit je hoofd om een camera mee te nemen op de “site” zoals de bunkers werden aangeduid. Voor zover ik weet waren er toen rechtstreekse telefoonverbindingen tussen alle vier de radarstations, maar als dienstplichtige mocht je alleen naar die speciale telefoontoestellen kijken. Wat ik wel kan melden is, dat de bunkers dubbelwandig waren met tussen de wanden een gang van ongeveer een meter breed rondom de hele bunker. Er stonden op de bunker rondzoek- en hoogteradar antennes.
Ik zag deze bunkers onlangs tijdens een dronevlucht voor een filmklusje. Nieuwsgierig geworden toch maar eens gegoogled. Ik woon op een steenworp afstand maar had ze nog nooit gezien!
Filmmateriaal is hier te zien:
https://youtu.be/qWreWPpwFU0
Niets speciaals, alleen de ruwe beelden.
Voor wie ‘t interesseert… 🙂
Ook ik heb als radarbediende in de bunker van het NS-G gewerkt, 1968/69. Daarvoor heb ik eveneens de opleiding in De Lier gevolgd.
De centrale bunker is gebouwd als twee in elkaar passende schoenendozen. Tussen de beide wanden kon je makkelijk lopen, door als in een onderzeeboot, de ‘deur’ los te schroeven en door de opening te stappen. Deze ruimte was bedoeld om in oorlogstijd vol water gegoten te worden, waardoor de binnenste bunker erin kon drijven en zo niet gevoelig was voor bombardementen.
Dagelijks werd ik met vele anderen met een Hanomag-busje van de kazerne naar de bunkers gebracht, afhankelijk van de werkzaamheden. Want naast de grote commandobunker had je een drietal bunkers voor de hoogteradars en eentje voor de rondzoekradar. Daarin zaten de technische jongens.
Als je in de grote bunker ging, daalde je af via een brede trap, waarna je in een ruimte kwam waarin vele kasten stonden met kleine kastjes voor de headsets. Ieder had een eigen kastje met een sleutel. De headset nam je mee om te gebruiken als je werkzaam was in de radarruimte. Je nam plaats achter het toestel en plugde in, zodat je contact had met de commandopost. Op een groot scherm zag je de radar ronddraaien en elk vliegtuig in de lucht lichtte op middels een streepje op het scherm. Je kon vervolgens de hoogteradar gebruiken om de hoogte vast te leggen waarop het vliegtuig vloog.
De radar draaide continu en de diensten eveneens, je had dus regelmatig nachtdienst.
Ik heb een paar keer meegemaakt dat we assisitentie verleenden aan Schiphol, dan was het behoorlijk druk.
De oom van een kennis te Appingedam vertelde dat hij tijdens de bouw van de bunkers een jaar lang elke dag vele liters snert heeft gemaakt voor de mensen die er toen werkten.
Hoi Sanne,
Als kind speelden wij bij de bunkers en mijn beide ouders zij opgegroeid bij de bunkers. Pa op de steenfabriek Ballingheim en ma op boerderij Lienhoeve. In de grote ondergrondse bunker is in de tijd dat mijn ouders jong waren, een feest geweest. De jeugd toen der tijd hebben zich destijds bij de steenfabriek Ballingheim verzameld en zijn met geblindeerde auto’s naar de bunker gebracht om daar feest te vieren. Alles in de bunker was toen nog operationeel. De bunker werd van binnenuit afgesloten. Toen de marechaussee kwam konden ze niet naar binnen. De meeste feestgangers zijn uiteindelijk via vluchtkokers ontsnapt. Een aantal zijn gearresteerd. Als kinderen hebben we dit verhaal vaak gehoord. Geweldig. Mijn ouders hebben er geloof ik nog een krantenknipsel van. Mijn vader zegt dat de grote ondergrondse bunker meerdere verdiepingen heeft en constant bemalen moet worden, anders loopt hij vol water.
Als kind, jaren 80, heb ik daar gespeeld en kon je ook in de bunkers. Helaas niet in de grote ondergrondse bunker. Volgens mijn vader moest de bunker constant bemalen worden anders liep deze vol water. Er bestaat een geweldig spannend voorval rond deze bunkers, geschikt voor een jongens boek. Dit verhaal is vaak door mijn vader aan ons verteld. Mijn vader, geboren 1947 groeide op op de steenfabriek Ballingheim tegenover de bunkers en mijn moeder groeide op op de boerderij Lien Hoeve, buren van de steenfabriek (lees 1,5km verderop). Ergens in de periode 1960/1970 heeft de jeugd destijds een groot illegale feest georganiseerd in de bunker. Ja ja, de jeugd van toen was veel beter dan die van nu. Feestliederen moesten zich verzamelen op het terrein van Ballingheim en werden met geblindeerde auto’s naar de bunker gebracht. De bunker was toen nog operationeel maar verlaten. Deze is open gebroken en van binnenuit vergrendeld. Toen de Marechaussee poolshoogte kwam nemen, ging het feest binnen door. Probeer maar eens binnen te komen. Uiteindelijk zijn de meeste gasten via vlucht kokers ontsnapt en een aantal zijn gearresteerd. Mijn ouders hebben hier nog een krantenknipsel van. Ik ken niet alle details, maar in de fam. Is het een prachtig verhaal, mede omdat er fam leden bij de marechaussee zaten en bij de feestgangers.