In mijn serie ‘Verdwenen dorpen van de Ommelanden’ ben ik op zoek naar lang vergeten dorpjes in de Groninger Ommelanden. Vandaag bevind ik me iets ten noorden van Delfzijl, waar ooit een gehucht met de bijzondere naam ‘Ladysmith’ lag. Ik vind dit persoonlijk één van de meest bijzondere verhalen die ik tegen ben gekomen in mijn reisjes door de Groninger Ommelanden.
Ladysmith, Zuid-Afrika, 1847-1902
Er was eens een mooi Spaans meisje genaamd Juana María de los Dolores de Léon. Ze was een weeskind van adellijke afkomst en woonde in de stad Badajoz. In 1812, toen ze veertien jaar was, werd haar stad voor de vierde keer bezet door de troepen van Napoleon. Gelukkig wisten de Britse en Portugese troepen hier, zij het op een bloedige manier, een eind maken. De Franse troepen begonnen toen maar met het plunderen van de stad. Juana zocht, samen met haar zusje, bescherming bij een aantal Britse officieren die net buiten de stadsmuren verbleven. Daar ontmoette Juana majoor Harry Smith. Het was liefde op het eerste gezicht en ze trouwden enkele dagen (!) later.
In plaats van bij zijn familie in Engeland te gaan wonen, besloot Juana dat zij haar Harry niet zo lang kon missen. Ze vergezelde hem op vrijwel al zijn militaire expedities. Dit was ongewoon voor een vrouw in die tijd: ze heeft heel wat ontberingen en zware situaties mee moeten maken. In 1847 vertrokken de geliefden naar Zuid-Afrika, waar de intussen geridderde Sir Harry gouverneur van de Kaapkolonie werd. Ook was hij een hoge commissaris voor de koningin en opgeklommen tot Luitenant-Generaal. Maar het was zijn vrouw die de show stal. Juana heette inmiddels Lady Smith en de nederzetting Windsor in de provincie KwaZulu-Natal werd in 1850 omgedoopt tot Ladysmith. De nederzetting groeide uit tot een flinke stad.
Jaren later, in het jaar 1900, toen Harry en Juana beide al overleden waren, werd Ladysmith het toneel van de Tweede Boerenoorlog.
Even wat achtergrondinformatie: in de negentiende eeuw waren de afstammelingen van Nederlandse kolonisten (Boeren) naar het noorden van Zuid-Afrika gemigreerd om te ontkomen aan de Britse heerschappij in het zuiden (bij de Kaapkolonie). Deze Nederlandstalige Boeren stichtten daar in het noorden een aantal Boerenrepublieken waarvan er uiteindelijk twee grote over bleven: Transvaal en de Oranje Vrijstaat. De Britten wilden heel Zuid-Afrika veroveren en kropen steeds noordelijker. Na een aantal schermutselingen bereikte de spanning een hoogtepunt en brak er een oorlog uit.
De Tweede Boerenoorlog was dus een oorlog tussen de Boeren van Transvaal en de Oranje Vrijstaat enerzijds, en het Britse Rijk anderzijds. De stad Ladysmith was voor de Britten het centrale punt voor operaties in de regio Natal. De troepen van de Boeren omcirkelden de stad en bezetten Ladysmith van begin november 1899 tot het einde van februari 1900. Ongeveer 3000 Britse soldaten lieten het leven tijdens de Boeren bezetting.
Uiteindelijk resulteerde de oorlog wel in een overwinning voor het Verenigd Koninkrijk – al kostte dit zoveel inspanningen en geld dat de overwinning dezelfde uitwerking had als een nederlaag. De laatste Boeren (met de prachtige naam ‘de bittereinders’) gaven zich over in mei 1902 en de oorlog eindigde met het Verdrag van Vereeniging. Het Verdrag van Vereeniging luidde het einde in van de onafhankelijke Boerenrepublieken. De strijd had het leven gekost aan 7000 Boeren, ongeveer 28000 Boerenvrouwen en -kinderen in Britse concentratiekampen, circa 20.000 mensen van inheemse afkomst en 22.000 Britse soldaten.
Ladysmith, Nederland, 1901-1974
Tijdens de Tweede Boerenoorlog leefden veel Nederlanders mee met de Boeren in Zuid-Afrika. Zo ook aannemer Janske Bruggemann, die de Boeren met hart en ziel steunde. Janske bouwde in 1901, nabij Uitwierde ten noorden van Delfzijl, een buurtschapje met zeven huizen. Deze huisjes waren grotendeels bedoeld voor kleigravers en stonden bijna tegen de Waddendijk aan gebouwd. Janske doopte het buurtschapje Ladysmith, een naam die verwees naar de Boerenbelegering van Ladysmith in Zuid-Afrika.
In een boek over Uitwierde, stammend uit 1987, herinnert een hoogbejaarde voormalig inwoner van Ladysmith zich deze Janske als iemand die ontzettend tekeer kon gaan over de Britse troepen en hun aanvoerder Chamberlain. Janske is droevig aan zijn eind gekomen; hij is verdronken in de gracht van een nabijgelegen boerderij.
Toen Janske begon met het bouwen van Ladysmith, heette het streekje ‘Naterij’. Nu anno 2015 Ladysmith weer is verdwenen, wordt het streekje weer ‘Naterij’ genoemd. Het streekje ontleende zijn naam aan een oud perceel, dat reeds in de Franse tijd werd genoemd. Toen behoorde het toe aan ene Trien of Trijntje Naat. Het perceel en het huis dat erop stond waren dan ook bekend als ‘Trinaat’ of ‘de Naterij’. Het heeft dienst gedaan als herberg en omdat het huis tamelijk groot is, verhuurden de bewoners soms ook kamers.
Het perceel ‘de Naterij’ werd in 1901 dus plots vergezeld door een aantal nieuwe huisjes en ‘Ladysmith’ genoemd. Aangezien deze naam een tikkeltje te exotisch was voor de gemiddelde Groninger, werd het gehuchtje wat minder poëtisch ‘Laddiesmit’ genoemd. Een eindje verderop werden aan de dijk nog vier van hetzelfde soort huurhuisjes gebouwd. Die vier huisjes werden in de volksmond de ‘hoeskes onner diek’ genoemd. De huur voor de nieuwe huisjes was destijds één gulden vijftig per dag. Eens kwam het voor dat een bewoonster –een weduwe met zeven kinderen – niet de huur op kon brengen en zonder pardon het huis uit werd gezet.
Het gehucht Ladysmith en de ‘hoeskes onner diek’ werden vanaf 1966 tot en met 1974 met de grond gelijkgemaakt vanwege de aanleg van de Hogelandsterweg en de verhoging en verbreding van de zeedijk. Een deel van de oude dijk is nu nog steeds te zien.
In 1976 werd bedacht dat het nu lege gebied van Ladysmith, samen met het naastgelegen gebied Voolhok, een landschapspark met kinderspeelplaats moest worden. Voolhok is een ingepolderd stukje Eemsdelta tussen de oude zeedijk en de nieuwe Deltadijk waar bijzondere planten- en diersoorten te vinden zijn. In dat landschapspark zijn enkele ruïnes te vinden. Dit zijn geen echte overblijfselen van de huisjes van Ladysmith, maar opgemetselde muurtjes die een onderdeel vormen van het kunstproject dat in 1976 werd gerealiseerd door beeldend kunstenaar Peter van Haagen.
Ladysmith, 2015
Jammer genoeg zijn anno 2015 het landschapspark, de speelplaats en het kunstproject erg overwoekerd en is er nog maar weinig van te zien. Wat een ironie; het monument voor het verdwenen dorp Ladysmith brokkelt nu zelf af. Het wordt een beetje een spookachtige plek, bedenk ik me als ik langs het verwilderde stukje natuur loop. Afgezien het verderop gelegen gemaal dat de naam Ladysmith draagt en ervoor zorgt dat de Delfzijlsters droge voeten houden, is er straks niets meer wat ons aan Ladysmith doet herinneren.
En zo komt dit bizarre verhaal tot een einde. Het is het verhaal van een jong Spaans meisje dat verliefd werd op een Engelse officier, haar naam gaf aan de nederzetting Ladysmith in Zuid-Afrika, dat vervolgens achtergrond werd van een gruwelijke oorlog. Het is ook het verhaal van Janske Bruggemann, een fanatieke Boeren-sympathisant uit Delfzijl, en het verhaal van de arme kleigravers van ‘Laddiesmit’.
Het zonnetje glinstert in het felblauwe water. Ik sta op de dijk bij Ladysmith en denk aan Juana. Het dappere veertienjarige meisje had tijdens die vreselijke Franse bezetting en plunderingen nooit kunnen bedenken dat haar naam aan een stad in Zuid-Afrika gegeven zou worden. En niet alleen in Zuid-Afrika, maar ze gaf haar naam ook aan plaatsen in Australië, Canada en Wisconsin. En natuurlijk aan de allermooiste plek: in het noorden van de provincie Groningen.
Bronnen
Doorn, F. van, en P. Hermans. Fietsen rond de wereld in Nederland. Houten: Spectrum, 2013.
https://www.natuurmonumenten.nl/natuurgebied/biessumerbos/route/wandelroute-biessumerbos-en-voolhok-groningen
http://www.staatineemsdelta.nl/2536/ladysmith
http://www.voko-lichen.nl/voolhok_ladysmith/voolhok_ladysmith.html
© Sanne Meijer, 2015
In de vlag van het hedendaagse Free state zit nog steeds de oranje kleur. In Balmoral, provincie Mpumalanga staat een monument ter herinnering aan.deze “boerewar”. Op het kerkhof aldaar liggen vele gesneuvelde Britten die het leven lieten Door hun rode uniformpjes. ZE werden een gemakkelijke prooi voor de scherpschutters van de boeren.
Groet Louis Beikes.
Hallo,
Verrassend interessant verhaal. Wij hebben een broer die al 30 jaar in Ladysmith woont op Vancouver island.
Wij wonen zelf al 50 jaar in Groningen en stuit bij toeval op dit leuke verhaal dat er ooit een ladysmith in Groningen heeft bestaan.
Het enige wat er is overgebleven is een gemaal begrijp ik met deze naam. kunt u mij uitleggen hoe ik daar kan komen. om er een foto van te maken.
Dank u wel;
J. Bosma Hoogezand
Goedemiddag,
Hartelijk dank voor uw aardige reactie op mijn verhaal over het verdwenen Ladysmith in Groningen. Het gemaal ligt tussen de Kustweg (ter hoogte van de Naterijflat) en de dijk. Vul de volgende coördinaten in op Google of Google Maps en deze zal u dan de exacte locatie aanwijzen: 53°20’46″N 6°54’27″E.
Ik hoop u hiermee voldoende geholpen te hebben. Bij vragen verneem ik het graag!
Met vriendelijke groet,
Sanne Meijer
Mooi verhaal over mijn geboortedorp. Mijn ouders kochten in 1956 een van de huisjes onder aan de dijk, nr F13. Ik ben van 1957, toen ik 7 was, zijn we verhuisd naar Delfzijl west. Door de ophoging en verbreding van de dijk moesten we daar weg. Dat een van de redenen de aanleg van de Hogelandsterweg zou zijn, is mij niet bekend. Een fijne jeugd daar gehad. We hadden geen waterleiding, dus geen douche of watercloset, maar regenbak en waterput en dat ging ook prima. Alle vrijheid en geen last van verkeer. En een smal paadje over en je was op de dijk.
Bedankt voor je reactie, Janneke! Wauw, wat bijzonder dat u in Ladysmith gewoond heeft en dit verhaal werkelijk ‘beleefd’ hebt. Ik kan me voorstellen dat de vrijheid en de ligging aan de dijk fantastisch moet zijn geweest, vooral voor kinderen. 🙂
Mijn opa en opoe van moeders kant, Derk en Aaltje Oosterhuis, hebben eveneens gewoond in een van de ‘hoesjes onner diek’, nummer F14. Naast het huisje van Janneke dus. Ook mijn moeder, Anna Velvis-Oosterhuis is daar opgegroeid. Ze is in 1933 getrouwd en verhuisd naar Stadskanaal. In het boek ‘Onder klokslag van Oetwier’ is nog een verhaal over haar en over mijn opa te lezen. Na het overlijden van opa en opoe is mijn tante Hennie (wij zeiden tan-Hinnie) daar blijven wonen, eerst alleen, later met Jaap Schedeler. Ik ben van 1950. Eind jaren vijftig / begin jaren zestig gingen wij regelmatig op bezoek bij tan-Hinnie. Ook zij had alleen water uit de put en een ‘kakdoos’ achter in de schuur. Ook het smalle twee-steens paadje kan ik mij nog goed herinneren. Bij Laddiesmit was een hek waar je doorheen moest om bij de hoesjes onner diek te komen.
Hoi Janneke, weet je dit wel zeker?? Naar mijn mening kwamen jullie uit losdorp en hebben nooit in west gewoond. Ik had volgens mij opa en oma daar ook nooit over gehoord.
Hallo Sanne,
Als ik deze coördinaten ingeef bij Google maps dan kom ik in Roden uit. Foutje???
gr. Jos
Dat is apart. Ik heb het gelijk nogmaals geprobeerd en ik kwam weer ‘gewoon’ in Ladysmith uit. U heeft de volgende coördinatenreeks ingevuld? 53°20’46″N 6°54’27″E
Met vriendelijke groet,
Sanne Meijer
Hallo,
Ik ben geboren in 1966. Ik weet nog dat wij met de klas ( morgenster) naar Lady smith gingen. Wij moesten daar iets van mozaïek maken onder begeleiding van een kunstenaar. Dat zal Peter geweest zijn. Heb er verder nooit meer iets van gehoord. Zou ook niet weten of al die kunstwerken van ons ( toen kinderen) er nog zijn.
Gea Korthuis
Dag Sanne,
Laddiesmit heeft me geboeid, waarom is me niet echt duidelijk, misschien zat het em in de rare naam, die zoals later bleek een Engelse oorsprong, of beter gezegd Zuid-Afrikaanse oorsprong bleek te hebben. Mij is verteld dat de Canadezen, toen zij de nazi’s verdreven, hier onderdak hebben gevonden en dat zij hun gastvrouw, mevrouw Smit, dankbaar waren en daarmee werd mevrouw Smit Lady Smith, Dat verhaal ging er bij mij wel in en dat voor lange tijd. Bovendien verteld uit ‘eerste hand’. Haha. Alles voor de legende, ook al is het een leugen.
Dat het stukje grond de Naterij heet is tamelijk nieuw voor mij en ik weet zeker dat, ook al twijfel ik niet aan de uitkomsten van je onderzoek, dat de meeste Grunnegers Laddiesmit zullen kennen en dat de Naterij hen eerder onbekend zal voorkomen.
Het is jammer dat niet alleen de tand des tijds de restanten van het resterende metselwerk aantast, enkele lieden die zich vervelen weten inmiddels dit plekje ook te vinden evenals het natuurgebied Voolhok ernaast, met alle gevolgen van dien.
Bijzonder spijtig dat de gemeente Eemsdelta geen werk heeft gemaakt om deze lokatie blijvend te onderhouden. Mooi stukje geschiedenis en een kunstwerk dat verloren gaat.
Hartelijk dank voor de informatie over Lady Smith. Mijn oma, Grietje Bos-Jongs kwam uit Lady Smith.
Leuk om te lezen!
Sanne wat een interessante uitleg over deze bijzondere plek bij Delfzijl. Mijn opa en oma hebben in de ‘nieuwbouw’ vlakbij deze locatie gewoond en ik vind het prachtig iets te lezen over de geschiedenis van Ladysmith. Danke wel daarvoor.